قلعه تاریخی گورکی که در هفت کیلومتری شمال شرقی روستای روشناونددر دهستان پسکلوت شهرستان گناباد قرار دارد هسته اولیه روستای روشناوند شناخته می شود. علاوه بر آن محوطه های تاریخی پشن، نقارخانه، اروک در اطراف روستای روشناوند قرار دارند که بر اساس نظر باستان شناسان خدمتی از حدود ۳۰۰۰ تا ۷۰۰ سال پیش را دارا هستند.
آثار پراکنده در سطح محوطه و قلعه گورکی شامل سفالهای متنوع از دوران تاریخی است که سفال های ساسانی در آن بیشتر به چشم می‌خورد.
برخی محققان تاریخ و ادبیات منطقه روشناوند و مناطق اطراف آن را همان مکان هایی می دانند که نام آنها در حماسه ی اساطیری خاوران آمده است.در مورد محل وقوع جنگ در حماسه اساطیری خاوران نظریات متفاوتی وجود دارد:
برخی محل وقوع آن را شهر مهنه کنونی و منطقه شمالی رشته کوه های هزار مسجد تا حوالی دشت خوارزم می دانند.
برخی دیگر محل آن را نقطه شمالی و شرقی مرزی ایران و توران یاعلی در مشرق مرودشت میان مرو و بلخ و نزدیک آمودریا ( جیحون ) می دانند.
برخی دیگر نیز منطقه خاوران را بر اساس شاهنامه فردوسی مرزهای شرقی خراسان مرکزی و دشت های شمالی شهرستان گناباد از صفحه مه ولات تا دشت بیاض خضری می دانند که در آنجا جنگهای پشن و دوارده رخ روی داده است.
در شاهنامه فردوسی محل این حماسه را موقعیتی معرفی کرده اند که در آن منطقه مکان هایی با عنوان دشت سفید، شهر سفید و کوه سفید وجود داشته است. این توصیف ها به منطقه پس کلوت گناباد یا همان قسمت های شمالی گناباد نزدیکتر و مرتبط تر است.
نام روستای روشناوند که روشن آباد معنی می دهد، روستایه نوده پشنگ که ریشه عنوان آن به کلمه "پشن" بر می گردد، وجود کوهیپ به نام کمر سفید و وجود منطقه ای به نام دشت بیاض در منطقه خضری شهرستان قاین به معنای دشت سفید به این منطقه اعتبار بیشتری می بخشد.
شواهد تاریخی و آثار برجای مانده در دشت گورکی (انبیزک) و مناطق پایین دست آن حتی نواحی نزدیک به رودخانه دائمی کالشور نشان از آبیاری با قنات را داراست که به احتمال می توان زمان احداث این قنات را که امروزه آن را قنات روشناوند می نامند در این دوره دانست.
به تدریج با کم شدن آب قنات روشناوند و تاثیر دلایل اقلیمی سطح زیر کشت کاهش می‌یابد. به طوری که بزرگان روستای روشناوند زمین های کشاورزی و زراعت در منطقه انبیزک را به خاطر می آورند. واژه انبیزک که از دو بخش النبیز و ک تشکیل شده است به معنای خرمن های غله زیاد است.
کاهش آب قنات روشناوند و سختی یا عدم ساکنین قلعه گورکی به آب شاید باعث جابه جایی آنها به محلی که هم اکنون در کنار جاده روشناوند به برگز قرار دارد می شوند. این منطقه به قنات نزدیکتر و دسترسی به آب نسبت به قبل آسان تر بوده است. بزرگسالان حوض انبار ای به نام "قلیه" را در این منطقه به یاد دارند که از آب قنات جهت استفاده اهالی پر می شده است ولی اکنون اثری از آن نیست.
با کاهش مجدد آب قنات روشناوند مردم ناچار به تغییر مکان زمین های کشاورزی خود شدند. به گونه ای که خانه های روستا در مسیر زمین های کشاورزی قرار گرفت و به ناچار به دلیل تغییر کاربری و نزدیک شدن زمین ها به قنات مجبور به جا به جایی محل سکونت خود به مکانی که امروزه از آن با عنوان قلعه کهنه یاد می‌شود شدند.
برخی بر این عقیده اند که دلیل جابه‌جایی سوم و سکونت در محلی که امروزه به آن قلعه کهنه گفته می شود زلزله ویرانگری بوده است که باعث مرگ عده زیادی از روستاییان و تخریب خانه های آنها شده بود.
با وجود کم بودن مثبت محل جدید سکونت و قبرستان وسیع که در پایین دستی قبرستان پایین روستای روشناوند قرار دارد این گفته بزرگان و قدیمی آن روستا اعتبار بیشتری می یابد.
به اعتقاد کارشناسان قدمت سکونت در منطقه قلعه کهنه به ۷۰۰ سال پیش می‌رسد. معماری قلعه با وجود دیوارهای بلند، وجود تنها یک دروازه و برج های متعدد می تواند نشان دهنده شرایط زندگی آن دوران باشد.
با افزایش جمعیت ساخت خانه های جدید در اطراف قلعه شروع شد. کوچه ها به گونه ای ساخت می شدند که انتهای آنها بن بست یا دارای دروازه ای بود. کوچه ها عرض کمی داشته و ابتدا یا میانه آن ساباطی با سقف کوتاه داشت. بر بالای ساباط اتاقکی قرار داشت که در آن سوراخها یی جهت جلوگیری افراد متجاوز به کوچه و پیشروی آن استفاده می شد. ارتفاع کوتاه سقف در ساباط ها باعث می شد که اسب با سوار خود نتواند از آن عبور کند.
با گذشت زمان روستا گسترش پیدا کرد و در شکل و معماری خانه ها نیز تغییراتی ایجاد شد.
عنوان روستای روشناوند در منابع زیادی آمده است که به چند نمونه آن در زیر اشاره می شود.
جغرافیای حافظ ابرو که روشناوند را یکی از روستاهای بزرگ منطقه گناباد معرفی کرده است. در جلد دهم مجموعه ی ناصری آمده است که روشناوند قنادی به همین نام دارد هوای آن گرم و ۴۰۰ نفر جمعیت و ۱۴۰ خانوار دارد.
در کتاب خاستگاه حماسه ی پنهان اثر لباف خانیکی نیز آمده است که یکی از دهات معروف گناباد و پس کلوته روشناوند است که عمده زمین ها آب آن وقف آستان قدس (ع) است و آب قنات آن تنها برای کشاورزی مناسب است.آب و هوای آن گرم و حدود ۱۲۰۰ نفر جمعیت دارد .
منبع: امامی، محمود، تاریخ و جغرافیای روشناوند گناباد، چاپ اول 1388 شمسی، خراسان رضوی: نشر پشنگ
مطالب مرتبط:
مهدی
۲۹ ارديبهشت ۹۸، ۲۲:۱۳
