سی.ام.مک گِرگر افسر ارتش انگلیس که حدود سال 1875 میلادی به نواحی مختلف ایران از جمله جنوب خراسان و شهرستان گناباد مسافرت می کند. وی در سفرنامه خود چنین می نویسد که : " مابین رباط شور و تون بیابان وحشتناکی است که به نظر می رسد در آن مبارزه بی وقفه ای بین شن های روان و تپه های سنگی و پشته ها درگیر است که اولی سعی دارد به سرعت پیش روی کرده و دومی را بپوشاند. چهره بیابان به طور مدام دستخوش دگرگونی است... . روز دوم ژوئن تون را به سوی کلات ترک کردم به قصد اینکه از طریق گناباد به قاین و سپس به بیرجند بروم این راه پر پیچ و خم را به چند دلیل انتخاب کردم یکی آنکه به من گفته شده بود این مسیر بهترین راهی است که از رشته کوه های تون می گذرد دیگر اینکه بسیار مشتاق بودم گناباد را ببینم چون هیچ اروپایی تا آنجا که من می دانم از این شهر دیدن نکرده است... " . وی پس از رسیدن به ارتفاعات گناباد چنین می نویسد: " چشم اندازی که از این بالا (ارتفاعات) دیده می شود زیباترین منظره ای است که تا کنون در ایران دیده ام در آن پایین انبوه درهمی از چاهها را نقاط کوچک پوشیده از سبزه فراگرفته است این ارتفاعات کوه کلات نامیده می شود و شکل آن از فراز تپه های اطراف تصویری از جندین قلعه را به نظر می آورد. شیب دامنه کوه از طرف شرق ملایم و آسان است اما راه به خاطر وجود سنگ ها و همچنین گذشتن از بستر رودخانه ها دشوار است. در دو طرف راه، محل های دفاعی خوبی وجود دارد که حمله بر گذرگاه را دشوار می سازد... گفته می شود این بهترین گذرگاه در سر راه گناباد است.

وی در مورد روستای کلات نیز می نویسد: " کلات در فلات مسطحی در کنار چپ نهر ابی در شرق کوه کلات است که از این کوه سرچشمه می گیرد... کلات یک صد خانه و زمینهای کشاورزی وسیعی دارد و ذره ذره از خاک ان به این کار اختصاص داده شده است. محصولات آن گندم، تریاک، توتون، مقداری انگور بعلاوه سردرختی هایی چون زردآلو، سیب و میوه های دیگر از جمله درختان توت فراوانی نیز دارد که نقش مهمی در تولید ابریشم ایفا می کنند. ساکنین ان ایرانی اند و ... اینجا سه درخت سرو زیبا هست که برای اولین بار در ایران می بینم ... از فراز بام کاروانسرا، گناباد در آن سوی دشت نمودار بود و من موقعیت آن را بر حسب درجه مشخص کردم، از آنجا که در همین محل اطلاعات لازم را درباره گناباد کسب کردم تصمیم گرفتم راه را به سوی قاین کج کنم و از دیدن گناباد صرف نظر کنم از کلات، جلگه گناباد که خود بخشی از طبس است دیده می شود که به نظر من ارزش دیدن نداشت ".

سپس نام تعدادی از آبادی های گناباد را بیان می کند که برخی را به اشتباه نوشته یا نام آن در گذشته همین بوده است " ولی نام آبادی های آن که توسط کدخدا به من گفته شده از این قرار است. جومن، شهر، نوغاب، دلویی، بیلون، قوجد، قنبرآباد، رهن، ریاب و بیدخت آبادی های دیگر این بخش که در جلگه گناباد نیستند عبارت اند از کاخک، دیسفان، کلات، زه، آباد، سنو، نوده پاتنگو، هلالی، کامه، بیمرغ،نوده پشنگ و روشناوند که همه در راه خواف قرار دارند " . نام صحیح روستا های گفته شده به ترتیب زیر می باشد : جویمند (امروزه بخشی از شهر گناباد محسوب می شود و گنابادی ها آن را به محله جویمند می شناسند)، نوغاب، دلویی، بیلند، قوژد، قنبر آباد، رهن، ریاب، بیدخت، کاخک، دیسفان، کلات، زه آباد (به نظر منظور زیبد بوده است)، سنو، نوده پتنگو، هلالی، کامه، بیمرغ، نوده پشنگ، روشناوند.

سپس در مورد کاخک می نویسد : " در سفرنامه امروز ابتدا به موازات دامنه شرقی کوه های تون به کاخک رفتیم روستا های بزرگ و با اهمیتی که زمین های زیر کشت فراوان دارد،در این زمین ها تریاک و توتون نیز کشت می شود در اینجا امام زاده ای است که سلطان ابراهیم نام دارد و آن طور که می گویند به احترام خویشاوندی این امام زاده با امام رضا (ع) برای وی بارگاه ساخته شده است. ساختمان امامزاده از عمارت معمولی زیبا تر است، کاشی های لعابی سقف آن دارای نقشهای زیبایی است و بهتر از عمارت مشابهی که دیده ام نگهداری می شود. کاخک قلعه ای دارد که نسبت به قلعه های دیگر این منطقه مستحکم به شمار می آید، این قلعه بر روی تپه هایی واقع شده که از کوه ها جدا شده اند و مشرف به ]آبادی[ می باشد و دارای محوطه مستطیل شکلی است که دو دیوار دارد در هر گوشه و همچنین در مرکز آن یک برج قرار دارد قلعه بر همه جا مشرف است و روی هم رفته در مقابل اقوام بی تمدن نفوذ ناپذیر است و در برابر هر نوع قوایی، مقاومت خوبیمیتواند از خود نشان دهد. این]آبادی[ زمین های کشاورزی فراوانی دارد که به درازای سه مایل در کناره غربی جوی آب گسترده شده است... بعد از کاخک راه در تنگه عمیقی پیش می رود و پس از گذشتن از دو یا سه انشعاب کوچک از کوه های تون به گدار کاخک می رسد گذر از این گدار دشوار نیست و تنها برای عبور توپخانه نیاز به اندکی مرمت دارد. "

او در ادامه چنین می نویسد: " خانواده حاکم، حاج محمد باقر علیخان،از نژاد عرب است ولی بقیه اهالی ایرانی و تعدادی هم صحرانشین بلوچ می باشند. ساکنین اینجا مردمی آرام و بی آزارند ... از ئقتی که حکومت قدرتمند امیذ قاین استقرار یافته از حملات بلوچ ها نیز در امان اند ... ".

منبع: مجتبوی، سید حسین، 1374 ( جغرافیای تاریخی گناباد )، مشهد : انتشارات مرندیز ، 1374.

مطالب مرتبط: